نشست و بررسی آرا و اندیشه های مارشال هاجسن در تاریخ هنر اسلامی
۱۹ مهرماه ۱۳۹۶ در پژوهشکده هنر
سخنران : ولی الله کاووسی
مارشال هاجسن در نیمه اول قرن بیستم، در سال ۱۹۲۲ میلادی در آمریکا بدنیا آمد و در ۴۸ سالگی از دنیا رفت. ایشان از بنیانگذاران تفکر اسلامی در نیمه دوم قرن بیستم است.
مارشال هاجسن نگاهی جامعه شناسانه به تمدن اسلامی دارد. مارشال هاجسن میان تمدن اسلامی و سنت های اسلامی تفکیکی در نظر گرفت. تمرکز مارشال هاجسن بر تمدن اسلامی بود. وی تحت تاثیر ماکس وبر بود، در نتیجه مارشال هاجسن نگاهی انسانگرا و جامعه شناسانه به تمدن اسلامی داشت. وی نقش توده انسان ها را در شکل گیری تمدن اسلامی مهم دانست.
کتب مارشال هاجسن:
The order of Assassins
Rethinking world History
The venture of Islam
دو اصطلاح که هاجسن وضع کرد :
Islamdom (پهنه جغرافیا مسلمانان حاکم)
Islamcate (اسلام گونه، مردمی که زیر پرچم اسلام هستند).
براساس نظر مارشال هاجسن این مردم بودند که هنر و فرهنگ اسلامی را بوجود آوردند.
مارشال هاجسن فرهنگ اسلامی را یک تمدن می داند که از اجزا متعدد تشکیل شده است.
جغرافیا وسیعی از تمدن های متعدد که زیر پرچم اسلام گرد آمده اند.
مارشال هاجسن جغرافیای جهان را بر چهار بخش تقسیم می کند.
- ساحل شمال مدیترانه، آناتولی و قلمرو بیزانس، زبان لاتینی و یونانی (جهان غرب امروزی)
- نیل تا جیحون، ایران و سامی نژادها.
- هند و سرزمین هایی که تا جنوب آن امتداد دارد، زبان سانسکریت و خاستگاه بودائیسم.
- خاور دور و چین و همسایه های آن.
مارشال هاجسن معتقد است تمدن اسلامی در بخش دوم بوجود آمد.
(محدود نیل تا جیحون) مارشال هاجسن تمرکز و تحقیقات خود را بر روی نیل تا جیحون قرار داد.
مارشال هاجسن دوره های اسلامی را در۶ دوره در ۳ جلد کتاب دسته بندی کرد.
دوره اول :
عصر کلاسیک اسلام، از پیش از اسلام(با تمرکز به دوره ساسانی) آغاز می شود و سپس با ظهور پیامبر، وارد تمدن اسلامی می شود و آن را از سه منظر ۱- دینی ۲ – نظام انسانی ۳-گروه های اجتماعی بررسی می کند.
دوره دوم :
عصر خلافت بزرگ، امویان و سپس عباسیان.
از نظر مارشال هاجسن بنیاد های سکولار از دوره اموی شکل می گیرد. هاجسن در این دوره نخبگان را ادبا و علما می داند. علما از نظر هاجسن چون نگاهی سختگیرانه دینی دارند، عاملی برای شکل گیری تمدن اسلامی نمیداند. بلکه اهل ادب (کاتبان و کسانی که نظام فکری و دیوان سالاری شکل می دهند.) عامل شکل گیری تمدن اسلامی می داند.
در این دوره زبان حاکم عربی است ولی امور اداری و یا دیوان سالاری تحت تاثیر ساسانیان است. اصطلاح Islamicat در این دوره شکل می گیرید.
دوره سوم :
تمرکز زدایی تمدن اسلامی. زوال عباسیان و تشکیل خلافت فاطمیون در مصر و شام و آل بویه در ایران.
مارشال هاجسن این دوره را عصر شیعه می نامند . در این دوره متون تشیع کتابت می شود. (ابن مقله)
دوره چهارم :
دوره احاطه مغول، از هم پاشیدن خلافت اسلامی. قدرت و تسلط بر عهده نخبگان جامعه است.
مارشال هاجسن، تفکر عرفانی و تصوف را عاملی مهم در شکل گیری و پیوستگی تمدن اسلامی می داند.
دوره پنجم :
مارشال هاجسن این دوره را دوره ی باروت می نامد. دوره ی امپراطوری های اسلامی. صفویه، عثمانی و گورکانی.
برخلاف دیگر مورخان، هاجسن آبشخور فرهنگ اسلامی را صفویان میداند.در این دوره زوال تمدن اسلامی آغاز می شود.
دوره ششم:
از اواخر قرن هجدهم آغاز می شود و زوال در تمدن اسلامی ادامه می یابد.
مارشال هاجسن به هنر اسلامی تنها ۳۰ الی ۴۰ صفحه پرداخته است.
در این صفحات نقدی به پیشینیان خود می کند. مانند: ژرژ مارسی که تحقیق اش در مغرب جغرافیای اسلامی محدود مانده است.
موریس دیماند، کاتالوگی مفصل دارد با نام صنایع هنر اسلامی، اما کتاب، مطالبی آشفته دارد و تنها بر اساس صنایع(قالی و … ) توضیح داده می شود و وجود معماری درآن خالی است. و افراد دیگر …
تنها آرتور پوپ است که هاجسن نگاه مثبت تری نسبت به آن دارد.
مهمترین تاثیر هاجسن، تقسیم بندی منطقی و اصولی برای تمدن اسلامی است، اولین کسانی که از آن پیروی کردند:
اتینگهاوزن و گراوبار و سپس شیلا بلر و بلوم است. خانوم شیلا بلر بارها اعلام می کند که تحت تاثیر هاجسن است.
- مارشال هاجسن بینش سطوح بالا نخبگان (کاتبان، تصوف …) را باعث تغییر در فرهنگ و هنر و سنت اسلامی می داند. او با تغییر ناپذیری سنت و … در فرهنگ اسلامی مخالفت نمود. این نگاه بر مورخان هنر اسلامی تاثیر نهاد تا جایی که یک دوره را عصر بهزاد یا رضا عباسی نام نهادند.
- پرسش اولیه هاجسن، تفکیک سطح دینی اسلام و سطح تمدنی اسلام است. چگون با آمدن یک دین، یکپارچگی در تمدن هی مختلف ایجاد شد؟
- مارشال هاجسن تمدن اسلامی را ذیل آرمانگرایی اسلامی می داند که باعث افق مشترکی در میان انواع تمدن ها شده است.
- مارشال هاجسن هنراسلامی شرق دور را برای اولین بار بررسی میکند.(مالزی و اندونزی)
